Πολιτική λογοτεχνία ή λογοτεχνική πολιτική;

Αποτελεί κοινό τόπο πως η λογοτεχνία έχει διττή φύση. Δεν αποτελεί μόνο μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης αλλά και φορέα κοινωνικών και πολιτικών αντιλήψεων. Οι εκάστοτε ιστορικοί παράγοντες που επικρατούσαν σε μία χώρα ή σε μία χρονική περίοδο επηρέαζαν τους συγγραφείς και είχαν φανερό αντίκτυπο στα έργα τους, τα οποία φιλοδοξούσαν όχι μόνο να ασκήσουν μια γόνιμη κριτική στα πολιτικά πράγματα, αλλά και να επηρεάσουν τις εξελίξεις. Η τέχνη, και εν προκειμένω η λογοτεχνία, ως αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας, δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστη από τις ραγδαίες κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις, ούτε θα μπορούσε να μην εκφράσει τον αντίκτυπό τους στην καθημερινότητα των ανθρώπων.

18ος αιώνας

Ο 18ος αιώνας χαρακτηρίστηκε από ραγδαίες αλλαγές και σημαδεύτηκε από τη Γαλλική Επανάσταση και τις ιδέες του Διαφωτισμού. Η λογική και η κριτική σκέψη θριαμβεύουν, ενώ ο άνθρωπος και η αξία του βρίσκονται στο επίκεντρο. Οι συγγραφείς προσπαθούσαν να εντάξουν τις καινοτόμες ιδέες τους στα έργα τους, καθώς η αξία της προσωπικότητας και η ελευθερία της έκφρασης κέρδιζαν ολοένα και περισσότερο έδαφος.

Μοντεσκιέ – Περί Καλαισθησίας. Από τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΡΟΕΣ

Γαλλική λογοτεχνία

Φυσικά επίκεντρο όλων αυτών των κοσμοϊστορικών εξελίξεων βρισκόταν η Γαλλία που πρώτη άναψε τη δάδα της επανάστασης και φώτισε το δρόμο για τους υπόλοιπους λαούς. Φυσικά, οι πολιτικές εξελίξεις δεν θα μπορούσαν παρά να αφήσουν έντονο στίγμα στη λογοτεχνία της εποχής. Οι Διαφωτιστές συγγραφείς κατήγγειλαν τις καταπιέσεις που εξακολουθούσαν να υφίστανται οι αδύναμοι και αμφισβητούσαν την απόλυτη μοναρχία.

diderot
Από τις εκδόσεις Πόλις κυκλοφορούν τα βιβλία του Ντιντερό «Το παράδοξο με τον ηθοποιό» και «Τρεις ιστορίες».

Αντιπροσωπευτικά παραδείγματα αποτελούν ο Βολταίρος που μέσα από έργα του όπως το «Καντίντ», και τις καινοτόμες θεατρικές τραγωδίες του, ασκεί έντονη κριτική στις καταχρήσεις της εκκλησίας και της γαλλικής κυβέρνησης και ο Μοντεσκιέ, το έργο του οποίου διαπνέεται από έντονη πολιτική σκέψη, αφού στο δοκίμιο του «Το πνεύμα των νόμων» πρότεινε νέα μοντέλα διακυβέρνησης και πρώτος εξέφρασε την αρχή διάκρισης των εξουσιών, ενώ παράλληλα σε μυθιστορήματά του, όπως οι «Περσικές επιστολές» συνδύασε τη λογοτεχνία με την πολιτική ασκώντας σάτιρα στη γαλλική κοινωνία. Σημαντικές ήταν και οι λαοφιλείς κωμωδίες του Μαριβώ και του Μπομερσαί που καυτηρίαζαν τα ήθη της εποχής και τις καταχρήσεις των ευγενών. Επίσης, αξιοσημείωτο έργο της Γαλλίας εκείνης της εποχής αποτελεί η Εγκυκλοπαίδεια που συντάχθηκε με επικεφαλής τον Ντιντερό και τον Ντ’ Αλαμπέρ και είχε ως σκοπό της εκλαΐκευση της γνώσης.

Ρωσική λογοτεχνία

Ταυτόχρονα, στην άλλη μεριά της Ευρώπης το σκοτάδι της ρωσικής κοινωνίας δίνει τη θέση του στο φως της ανανέωσης και της προόδου. Η Μεγάλη Αικατερίνη προωθεί τις τέχνες, οι ευγενείς μιλούν γαλλικά και ο κόσμος επηρεάζεται από τις μεγάλες ιδέες του Διαφωτισμού. Ο επιστήμονας Μιχαήλ Λομονόσοφ συνέθεσε μια νέα γραμματική που συνδύαζε τα σλαβικά με την καθομιλουμένη και άσκησε μεγάλη επιρροή στη λογοτεχνία. Σπουδαία προσωπικότητα της εποχής αποτέλεσε ο συγγραφέας Νικολάι Καραμζίν, ο οποίος έδωσε νέα πνοή στη ρωσική λογοτεχνία και συνέβαλλε στη μεταρρύθμιση της. Το έργο του «Ιστορία του Ρωσικού κράτους» αποτέλεσε σταθμό για τη γραμματεία της εποχής.

Αμερικανική λογοτεχνία

Ο 18ος αιώνας για την Αμερική σφραγίστηκε από την αποικιοκρατία και τον αγώνα ανεξαρτητοποίησης από τη Βρετανία. Τόσοι μεγάλοι πολιτικοί αγώνες ήταν βέβαιο πως θα επηρέαζαν και τη λογοτεχνία της εποχής, αλλά και πως η λογοτεχνία θα διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις. Η δημιουργία του αμερικανικού έθνους είχε ως αποτέλεσμα την προσπάθεια της λογοτεχνικής αποδέσμευσης από την Ευρώπη και τη δημιουργία νέων τάσεων. Ξεχωρίζουν προσωπικότητες όπως αυτές του Τόμας Πέιν που με το φυλλάδιο του «Κοινή λογική» συνέβαλλε στην ιδεολογική προετοιμασία της αμερικανικής επανάστασης και του Τζέφερσον ή του Χάμιλτον που είναι πατέρες πολλών σπουδαίων πολιτικών κειμένων.

Ελληνική λογοτεχνία

Ρήγας – Ανέκδοτα Κείμενα. Από ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΥΠΡΟΥ – ΕΚΔΟΣΕΙΣ GUTENBERG

Φυσικά, το κύμα του Διαφωτισμού δεν άφησε ανεπηρέαστη την Ελλάδα διαμορφώνοντας το κίνημα του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Την εποχή εκείνη άνθησε ιδιαίτερα η ποίηση και ακόμα και σήμερα θυμόμαστε τους Φαναριώτες ποιητές, όπως ο Σακελλάριος. Επίσης, διαμορφώθηκε ένα νέο κίνημα, αυτό των προσολωμικών, με συγγραφείς όπως ο Ρήγας Φεραίος και ο Βηλαράς που προσπάθησαν μέσα από το έργο τους να οδηγήσουν στον πνευματικό φωτισμό του έθνους και να προετοιμάσουν την επανάσταση.

Τελικά, οι πολιτικές εξελίξεις επηρεάζουν τη λογοτεχνία ή μήπως οι συγγραφείς συμβάλλουν στη διαμόρφωση των συνθηκών γύρω τους; Η τέχνη έχει αρκετή δύναμη ώστε να αλλάξει τη ροή της ιστορίας; Ίσως και να μην απαντήσουμε ποτέ με σιγουριά σε αυτή την ερώτηση. Πάντως αξίζει να αναφέρουμε πως οι συγγραφείς της εποχής θεωρούνταν και φιλόσοφοι και τα έργα τους αποτέλεσαν το ιδεολογικό υπόβαθρο που οδήγησε στη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη στη Γαλλία, στη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στην Αμερική και προετοίμασε το έδαφος για εθνικές επαναστάσεις με υψηλούς στόχους. Ίσως η λογοτεχνία να μην είναι απλώς όμορφες λέξεις τυπωμένες σε χαρτί, ίσως να είναι ζωντανή και δυνατή.