Με μοναδικό οδηγό τις ανησυχίες του, τις οποίες άλλωστε έχει καταγράψει και στο περίφημο “Βιβλίο της ανησυχίας” που επίσης κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Gutenberg υπό την εξαιρετική μετάφραση όπως και εδώ της Μαρίας Παπαδήμα, ο Πεσσόα συνομιλεί με όλα αυτά που τον απασχολούν και τον κατακεραυνώνουν. Τα τρία διηγήματα διαπνέονται από την ίδια φιλοσοφία στην οποία διεισδύει καίρια και με τόλμη. Οι στοές της αγωνίας του και οι φωνές που του υπαγορεύουν όλα όσα καταγράφει εδώ είναι σημάδι της έντονης πνευματικής διεργασίας που τον διακατέχει. Ερημίτης, διάβολος και ναυτικός είναι τρία πρόσωπα που πηγάζουν από τον ίδιο του τον ψυχικό κόσμο, τρεις μορφές που τον κατατρέχουν και τον αναστατώνουν και για αυτό σπεύδει να ανοίξει διάλογο μαζί τους και να τις αντιμετωπίσει.
Παιχνίδια με το διάβολο
Στη διαφωτιστικότατη και πλέον χρήσιμη εισαγωγή του βιβλίου αναφέρεται ένα απόσπασμα της μελετήτριας του Πεσσόα Τερέζα Ρίτα Λόπες: “Στον Πεσσόα είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς τα σημαντικά από τα λιγότερο σημαντικά κείμενα, γιατί αποτελούν στάδια της ίδιας πορείας με στόχο την αναζήτηση του εαυτού του και της Ενότητας που τον κατηύθυνε”. Και πράγματι αυτό αντικατοπτρίζεται πλήρως και στα τρία διηγήματα αφού ο στοχαστικός πυρετός που ενδόμυχα τον βασανίζει, τον οδηγεί και τον κατευθύνει να εξωτερικεύσει τον πόλεμο που εκτυλίσσεται εντός του. Στην “Ώρα του Διαβόλου” ο αφηγητής διάβολος τολμά και βάλλει κατά πάντων, αμφισβητεί και προκαλεί, ανατρέπει θέσφατα και μαινόμενος ξεσπά κατά της πίστης σε κάτι θείο. Αλήθεια ποιος είναι ο Θεός και τι πρεσβεύει;
Αυτός ο διάβολος του Πεσσόα διαμορφώνεται και σχηματίζεται σαφώς από τα αναγνώσματά του, από τον Μίλτον και από τον Γκαίτε και είναι αμείλικτος και λαλίστατος. Είναι η μορφή του διαβόλου όπως και των άλλων μορφών στα άλλα δύο διηγήματα η προσωποποίηση ενός Οξαποδώ, ενός άυλου όντος που αιωρείται στη σκέψη του Πεσσόα και τον καθοδηγεί να τον δει κατάματα και να τον ανακρίνει. Διαφαίνεται πως για τον Πεσσόα η κατά μέτωπο επικοινωνία και επαφή με το ον αυτό είναι μια εσωτερική λύτρωση, μια προσπάθεια ερμηνείας των μεταφυσικών του ανησυχιών, των συναισθηματικών και νοητικών εξάρσεων. Μην λησμονούμε και την επικοινωνία με τον Κωνσταντίνο Καβάφη και τον “ποιητικό” τους διάλογο μέσα από την αλληλογραφία όπου διαγράφονται μονοπάτια φιλοσοφικά και υπαρξιακά σε αναζήτηση μιας κάποιας αλήθειας.
Περί ερήμου και θάλασσας
Πέραν του διαβόλου, ο Πεσσόα εφευρίσκει άλλες δύο μορφές για να συνομιλήσει και πάλι και να αναπτύξει τα επιχειρήματά του, να ξεδιπλώσει τους συλλογισμούς του και να θίξει το καλό και το κακό που αντιμάχονται στο μυαλό του. ““Ο ερημίτης του Μαύρου Βουνού” συνιστά το πιο φιλοσοφικό διήγημα του Φερνάντο Πεσσόα. “Περισσότερο κι από ποιητής, ο Φερνάντο Πεσσόα υπήρξε ένας συνειδητός και ολοκληρωμένος φιλόσοφος”. Πράγματι, στη δίνη του νου του τόσο ο ερημίτης, όσο και ο ναυτικός, με την ποιητικότητα του λόγου που τον χαρακτηρίζει, ο Πεσσόα καταγράφει νέα επεισόδια στο μέτωπο της αλήθειας που αναζητά. Επεκτείνει τη σκέψη του, αναλύει και αυτοαναλύεται και μας χαρίζει πρόσωπα βγαλμένα από το ίδιο του το είναι.
Εξάλλου, είναι γνωστό πως ο Πεσσόα εφευρίσκει και λειτουργεί λογοτεχνικά υπό το πρίσμα διαφορετικών χαρακτήρων και πρωταγωνιστών με διαφορετικά ονόματα. Στα ποιήματά του όπως όμως και σε αυτά τα διηγήματά του, θα χτίσει πολλαπλά είδωλά του και θα φωτίσει έναν καθρέφτη της προσωπικής του μάχης να λύσει γρίφους και αινίγματα, να καταθέσει τη δική του αλήθεια. Θέτει ερωτήματα και αναζητά απαντήσεις πασχίζοντας και φιλοσοφώντας διαρκώς και δίχως καμία παύση, από την πρώτη έως και την τελευταία γραμμή, σαν έναν μαραθωνομάχο της γραφής που δεν κουράζεται να γράφει. “Υπάρχει μόνο μια βεβαιότητα: δεν γνωρίζουμε ποτέ τα πάντα, και δεδομένου ότι για να γνωρίζουμε πραγματικά, γιατί η γνώση είναι σύνθεση, θα έπρεπε όντως να γνωρίζουμε τα πάντα, συνεπάγεται ότι η γνώση μας είναι συνθετική, κοινότοπη, απατηλή, μηδαμινή”.
“Ποιητής που γράφει φιλοσοφία”
Τα διηγήματα του Πεσσόα είναι γεμάτα απορίες αλλά και πλήθος παραδόξων, αλληλουχία πολύπλοκων και εκκεντρικών διεισδύσεων που πολλές φορές ο αναγνώστης αδυνατεί να παρακολουθήσει τον ειρμό της σκέψης του. Αυτό δεν είναι διόλου παράξενο μια και ο ίδιος βρίσκεται σε σύγχυση και υπό το κράτος της ενδελεχούς αμφιβολίας και αυτή ομολογεί δίχως φόβο αλλά με πάθος. Η Τερέζα Ρίτα Λόπες είχε πει εξάλλου πως “για τον Πεσσόα η πρακτική του παράδοξου είναι ο καλύτερος τρόπος να προσεγγίσουμε την αλήθεια – πάντα απρόσιτη”. Και δόξα τω Θεώ τα διηγήματα αυτά είναι γεμάτα παράδοξα και αμφισβήτηση για αυτό που βιώνει γύρω του. Στη Διαστροφή του μακρινού ομολογεί: “η ανησυχία μου μού φαίνεται πως είναι, ακόμη η μοναδική ψυχική στάση που μου δίνει κάποια ανακούφιση, η δράση μου, ο μοναδικός τρόπος ύπαρξης για τη ζωή που με κάνει να αισθάνομαι δημιουργικός”.
“Χρειάζεται να έχω στην κατοχή μου την πραγματικότητα για να μπορώ να ονειρεύομαι”
Από το διήγημα ‘Η διαστροφή του μακρινού’.
“Η αλήθεια είναι μία ͘ αν ήταν στο χέρι μας να τη βρούμε θα την είχαμε ήδη βρει. Θα ήμασταν εντός της εξαρχής”
Από το διήγημα ‘Ο Ερημίτης του μαύρου βουνού’.
“Το μόνο στο οποίο διαφέρει ο άνθρωπος από το ζώο είναι ότι ξέρει πώς δεν είναι ζώο. Είναι το πρώτο φως που δεν είναι τίποτε άλλο από ορατό σκότος”
Από το διήγημα ‘Η ώρα του διαβόλου’.
