Κλασικό είναι ένα βιβλίο που όλοι το επαινούν μα κανείς δεν το διαβάζει, είχε πει κάποτε ο φλεγματικός Μαρκ Τουέιν σχετικά με τα διαχρονικά βιβλία και όχι άδικα. Γιατί αυτό που κυριαρχεί είναι ένα κλασικό βιβλίο, όπως για παράδειγμα η Ιλιάδα, να μην μελετάται συχνά από τους αναγνώστες ως κάτι που έχει ήδη μελετηθεί στο παρελθόν. Είναι αυτή η λάθος εντύπωση δηλαδή που διαχέεται πως τα βιβλία, όπως η Ιλιάδα, έχουν ήδη ολοκληρώσει τον κύκλο τους μετά από τόσους αιώνες. Και όμως εδώ έρχεται ο Ίταλο Καλβίνο να μας θυμίσει πως κλασικό είναι ένα βιβλίο που ποτέ δεν έχει ολοκληρώσει αυτά που έχει να πει. Αυτό το ενισχύει και το επιβραβεύει η παρούσα έκδοση, ένα σπουδαίο δοκίμιο γύρω από την Ιλιάδα γραμμένο από την, όχι και πολύ γνωστή στο ελληνικό κοινό, Γαλλίδα φιλόσοφο Ρασέλ Μπεσπαλόφ.
Η Ιλιάδα, αυτό το σαγηνευτικό και περιπετειώδες ανάγνωσμα δεν έχει πει ακόμα την τελευταία λέξη
Η Ιλιάδα, αυτό το σπουδαίο και αξεπέραστο ομηρικό έπος, το πρώτο ίσως δυτικό μυθιστόρημα έστω και αν έχει γραφτεί σε έμμετρο λόγο, δεν παύει να σαγηνεύει τους αναγνώστες και να αποδεικνύει την αξία του και τα διδάγματα που ενέχει, όσα χρόνια και αν περάσουν, όσες γενιές και αν το διαβάσουν. Οι ήρωες της Ιλιάδας είναι κοινοί θνητοί αλλά συνάμα και ημίθεοι, υπερήρωες δηλαδή που κοσμούν τις σελίδες των ραψωδιών. Ο περίφημος μύθος της Ωραίας Ελένης που εκλάπη από τον Πάρη και η μάχη της Τροίας που θα επακολουθήσει, θα αποτελέσουν τα κύρια συστατικά για να οδηγηθούμε στην ήττα των Τρώων και την νίκη των Αχαιών. Η Μπεσπαλόφ, έχοντας μελετήσει το έργο διεξοδικά, προσφέρει μια μελέτη πολύ ιδιαίτερη και ξεχωριστή, μια μελέτη που προσφέρει μια άλλους είδους οπτική γωνία πάνω στα πρόσωπα και τη σχέση τους με τα λάθη τους.
Αυτό που επιχειρεί με μεγάλη δεξιοτεχνία και καταφέρνει η συγγραφέας είναι να παραλληλίσει το έργο του Ομήρου με εκείνο του Τολστόι αλλά και με τα βιβλικά κείμενα. Οι εις βάθος αναλύσεις της είναι μια πρώτη τάξεως ευκαιρία να γίνουμε κοινωνοί της φιλοσοφίας της περί του ατόμου και του συνόλου. Αυτά που επεξηγεί είναι χαρακτηριστικά του τρόπου σκέψης της καθώς κομίζει στην έρευνα νέα στοιχεία και νέα συμπεράσματα. Ο συγγραφέας δε των Αθώων, Χέρμαν Μπροχ στο τέλος του βιβλίου σχολιάζει επί του κειμένου της Μπεσπαλόφ: “Η ανατολική Μεσόγειος περικλειόταν σε ένα δίκτυο εμπορίου και ανταλλαγών: Ήταν μια εποχή αισθητικής εκλέπτυνσης και μια εποχή του προσωπικού προβλήματος εξίσου όσο και η υστερορωμαϊκή περίοδος. Η ύστερη μινωική τέχνη φανερώνει εκλεπτυσμένους τύπους ενός άκρως ανεπτυγμένου αυλικού πολιτισμού – ο Τρώας Πάρης δεν ήταν, άραγε, ένας από αυτούς; – και φέρει αδιαμφισβήτητα σημάδια μιας ρομαντικής περιόδου στην οποία ήδη αχνοφαίνεται η αρχή του τέλους”.
Στην ανάλυσή της, η Μπεσπαλόφ μας δίνει να καταλάβουμε την ευστροφία του Ομήρου αλλά και την απουσία μεροληψίας υπέρ ή κατά ενός ήρωα. Θέτει τους ήρωές του τον έναν ενώπιον στον άλλον και αφήνει τα υπόλοιπα να εννοηθούν κατά την αφήγηση. Στέκεται ουδέτερος στα γεγονότα ενώ αποκαλύπτει τις κρυφές και αδύναμες πλευρές των ατόμων, τους ξεγυμνώνει στα μάτια μας σαν να επρόκειτο για ανθρώπους της διπλανής πόρτας. Μπορεί να είναι ήρωες και να πολεμούν, ωστόσο αυτό που κατανοούμε είναι πως είναι πάνω από όλα άνθρωποι. Έχει πολλά κοινά ο τρόπος αντιμετώπισης του ατομικού προβλήματος των ηρώων από την πλευρά του Ομήρου, σκύβει πάνω στα προβλήματα των ηρώων του και είναι τελικά αυτή η σκοπιά του Ομήρου όμοια με εκείνη του επίσης σπουδαίου Τολστόι χιλιετίες μετά. Ο τελευταίος προσφέρει τους ήρωές του, τόσο στο Πόλεμος και ειρήνη όσο και την Άννα Καρένινα, μπροστά μας χωρίς ωραιοποιήσεις.
Οι θεοί όμως διαδραματίζουν και αυτοί το δικό τους ρόλο, καθώς ο άνθρωπος και ήρωας του Ομήρου απευθύνεται σε αυτούς για να προστρέξουν σε βοήθεια μπροστά στο δράμα που ζουν. Μοιάζουν ακόμα και οι πιο ισχυροί αδύναμοι και αναζητούν σανίδα σωτηρίας και ένα χέρι, έναν από μηχανής θεό για να τους σώσει. Το εξηγεί διεξοδικά η συγγραφέας και δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως κάποιοι θεοί είναι με τους Τρώες και κάποιοι με τους Αχαιούς, υπάρχει εξάλλου η πεποίθηση της μοίρας στον αρχαίο κόσμο και αυτή ορίζεται από τους θεούς που κινούν τα νήματα στις ζωές των ανθρώπων. Είναι πολλές φορές συμπονετικοί και παρηγορητικοί μα και τιμωρητικοί, εκδικητικοί, είναι θεοί εξάλλου πλασμένοι από τον ίδιο τον άνθρωπο για τον άνθρωπο και ο άνθρωπος τους θέλει παρεμβατικούς. Πρόκειται ωστόσο για αποφάσεις που παίρνονται για άτομα και όχι για λαούς, όπως θα συμβεί για παράδειγμα σε βιβλικά κείμενα.
Χάρη στην εξαιρετική μετάφραση του Γιώργου Καράμπελα και με την προσθήκη του επιμέτρου του Χέρμαν Μπροχ, ο αναγνώστης έχει τη μοναδική ευκαιρία να έρθει σε επαφή με ένα πολύ σπουδαίο κείμενο που εκδόθηκε το 1943 για να μείνει μια για πάντα. Η ιστορία της λογοτεχνίας από την εποχή του Ομήρου έως σήμερα περικλείει έναν ολόκληρο κόσμο και οι συγκρίσεις της Μπεσπαλόφ αποδεικνύουν πως υπάρχει μια συνεκτικότητα άρρηκτη, αυτό εξάλλου αναλύεται και από τον Μπροχ στο τέλος της έκδοσης όταν αναφέρει πως από τον Όμηρο μέχρι τον Τολστόι και ίσως και με τον Σαίξπηρ εξυφαίνεται όλη η εξέλιξη του ανθρώπινου πνεύματος, έτσι όπως την γνωρίζουμε σήμερα.
“Όταν ο Νίτσε κηρύττει τη διονυσιακή του πίστη στην Αιώνια Επιστροφή και ο Γουίλιαμ Μπλέικ τη θρησκευτική του σύλληψη, όταν ο Κίρκεγκωρ θέλει να αποκρυπτογραφήσει την εμπειρία του Αβραάμ και ο Πασκάλ να ομολογήσει τον Θεό του Αβραάμ και του Ιακώβ, καταφεύγουν αποκλειστικά και μόνο την ποίηση – στον αφορισμό, στο παράδοξο”
