Κάθε έκδοση ποιημάτων του Καβάφη, ακολουθούμενη από σχόλια και σημειώματα σχετικά με το έργο του, είναι μια παρακαταθήκη για όλους εμάς τους αναγνώστες που λαχταρούμε να αντλήσουμε λίγη από την γοητεία του αιώνιου ποιητή. Ο Νάσος Βαγενάς, που έχει αναλάβει την επιμέλεια της έκδοσης στο εισαγωγικό σημείωμα αυτής της εξαιρετικά φροντισμένης έκδοσης, αναφέρει χαρακτηριστικά: «Ο Καβάφης γνώριζε ότι ο ποιητικός του λόγος, που με τόσο κόπο και με τόση τέχνη είχε διαπλάσει μέσα από την αναχώνευση ποικίλων στοιχείων των ποιητικών τεχνοτροπιών του δέκατου ένατου αιώνα και της αρχαίας ελληνικής εποχής, θα γινόταν, παρά την ιδιοτυπία του, όχι μόνο δεκτός στον ποιητικό κανόνα, αλλά και θα διαμόρφωνε τον κανόνα περισσότερο απ’ όσο συνήθως τον διαμορφώνει ένα έργο που έρχεται να προστεθεί σ’ αυτόν». Το έργο του Καβάφη, αυτά τα ποιήματα γεμάτα ιστορικότητα και λυρικότητα που θυμίζουν την Σαπφώ και τον Αρχίλοχο, ταξιδεύουν στο διάβα του χρόνου και χαρίζουν υπερηφάνεια μέσα από την οικουμενικότητά τους.
Ένας παντοτινός, οικουμενικός, αιώνιος, διαχρονικός και στοχαστικός άνθρωπος του πνεύματος
Ο Καβάφης είναι μία αινιγματική σφίγγα, όπως τον ονομάζει ο Σαράντος Καργάκος στο ομώνυμο βιβλίο του, και αυτό προκύπτει εμφανώς από την όλη δραστηριότητά του στους κύκλους της Αλεξανδρινής διανόησης της εποχής γιατί εκεί ανέπνευσε την ελευθερία της πολυπολιτισμικότητας και του κοσμοπολιτισμού που δεν θα μπορούσε αλλού να λειτουργήσει για εκείνον. Σαν ένας Μέγας Αλέξανδρος του καιρού του καθιέρωσε την καβαφική γραφή ως ένα νέο είδος έκφρασης. Ο Καβάφης δημιούργησε φήμες για τη ζωή του και φήμες για την τέχνη του. Ο τρόπος της ομιλίας και η προφορά του, η στάση και η χειρονομία του, η απόκρυψη της ηλικίας και η φαινομενικά ιδιόρρυθμη και σαν αποτραβηγμένη από την κοινωνία ζωή του, από τη μία και από την άλλη, ο παράξενος ιστορισμός του με τα παράξενα θέματα και πρόσωπα που αγκαλιάζει ο στίχος του. Ο Καβάφης λειτούργησε εν ολίγοις σαν ένας ζωγράφος που ξεσκέπαζε τον πίνακα του μόνο όταν ο ίδιος επιθυμούσε γιατί πάντα κρατούσε κλειστές τις κουρτίνες για να προφυλάξει το έργο του και να προφυλαχτεί ο ίδιος από φερέφωνα και εχθρούς που ήταν έτοιμοι να του επιτεθούν και να τον κατασπαράξουν.
Σεμνός, αθόρυβος, εσωστρεφής και μοναχικός άνθρωπος, ο Καβάφης εισβάλει με την ποίησή του στους πνευματικούς κύκλους της Αλεξάνδρειας και γίνεται αποδεκτός γιατί δεν βουτάει στην κοσμική ζωή ολόκληρος αλλά μέχρι εκεί που εκείνος επιλέγει να εκτεθεί. Κρατάει τα προσχήματα, τα οποία ξεδιπλώνει με ορμή και ένταση μέσα στα γραπτά του εκεί όπου χρησιμοποιώντας και το αρχαίο στοιχείο υμνεί Θεούς και ήρωες της Αρχαίας Ελλάδας για να εκδηλώσει την δική του εξάρτηση από το ανδρικό σώμα και την ομορφιά που μας περιγράφει. Ο οικουμενικός και διαχρονικός Καβάφης απέχει πολύ από το να ερμηνευτεί και να κατανοηθεί γιατί το ποιητικό βάθος και ο στοχασμός του ξεπερνούν το ανθρώπινο και αγγίζουν το υπερβατικό και το θείο. Μέσα όμως στον σκοτεινό αυτό θάλαμο του μυστήριου δωματίου που λέγεται Καβάφης, τα ποιήματά του καταφέρνουν να μας μεταδώσουν το πνεύμα και την αύρα του πνευματικού αυτού ανθρώπου, να διατρανώσουν τον καβαφικό ειρμό και να προσφέρουν την εξοικείωση με την Καβαφική παράδοση που επηρέασε και συνεχίζει να επηρεάζει κινήματα, ανθρώπους και έργα.
«Ο Καβάφης είναι πιστεύω ποιητής του μέλλοντος αιώνος, ποιητής υπερ-μοντέρνος», είχε πει ο ίδιος ο Καβάφης όταν ρωτήθηκε για την άποψη που είχε ο ίδιος για το έργο του. Έξω κατακλύζεται από απόγνωση, από απελπισία, του έρχεται να ξεσπάσει σε κλάματα και να χαθεί στα δάκρυά του μήπως και διώξει αυτή την απομόνωση από πάνω του γιατί δεν τον καταλαβαίνει κανείς. Εκεί έρχεται η ποίησή του να φωτίσει το μέσα του και να αναγεννηθεί το είναι του. Μέσα από τα ποιήματα ξεδιπλώνει το φωτεινό του πνεύμα, τις αλήθειες του, εκφράζει τον πόνο της μοναξιάς του και λυτρώνεται. Είναι ένας ξένος ανάμεσα σε ξένους και η ποίησή του, τα διαβάσματά του, απευθύνονται μόνο σε εκείνον, τον αιώνιο ποιητή της μελαγχολίας και του ξεροβοριού, της μοναχικότητας. Και όμως αυτό το σκοτάδι και η μοναχικότητα τον ελκύει σαν μαγνήτης και τον εμπνέει, αυτόν τον εξόριστο ποιητή, τίποτα άλλο δεν τον ικανοποιεί τόσο χαμένος όπως είναι στα όνειρά του και στις σκέψεις του.
Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος στο επίμετρο της έκδοσης ρίχνει φως στην ποιητική ατμόσφαιρα του Καβάφη και επισημαίνει τα εξής ενδιαφέροντα που καθοδηγούν την ανάγνωση και προσφέρουν ένα άλλο πρίσμα στη διαδικασία προσέγγισης του έργου του: «Ο ποιητής δείχνει έκδηλη και αξιοπρόσεχτη προσήλωση προς την κοινωνία αυτών των ανθρώπων, προς τους δημιουργούς δηλαδή εκείνους που αφοσιώνονται στο καλλιτεχνικό τους όραμα. Στις κατά καιρούς αναγνωστικές περιπλανήσεις του ο Καβάφης σταθμεύει, θα έλεγα, σε κείμενα του Ομήρου, του Σαίξπηρ, του Πλούταρχου, του Edward Gibbon, σε βυζαντινούς ιστορικούς · από αυτούς συχνά θα αντλήσει περιστατικά και γεγονότα για να αποδώσει ιστορικό βάθος στους στίχους του. Τον ενδιαφέρουν περισσότερο οι ιστορικές εκείνες περίοδοι αναταραχών και ανακατατάξεων, όπως η μεγάλη ανατροπή που επέφερε στον τότε κόσμο η καθιέρωση του χριστιανισμού με τις αιρετικές διακλαδώσεις του, η αναπόφευκτη σύγκρουση μεταξύ χριστιανών και εθνικών, καθώς και οι συνεχείς διαμάχες μεταξύ των κρατών τα οποία δημιουργήθηκαν μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου». Συμπερασματικά, ο Καβάφης κουβαλάει την Ελλάδα εκτός Ελλάδας και όλη εκείνη την ιστορική κληρονομιά των βασιλείων την οποία και διαχειρίζεται τόσο δεξιοτεχνικά ενώ παράλληλα “κινείται ανάμεσα στην πλήρωση και την στέρηση, τη διάκριση και την απομόνωση, την προβολή και την αφάνεια”. Αυτός ο δισυπόστατος Καβάφης που ακροβατεί ανάμεσα στην ύπαρξη και την ανυπαρξία είναι ένα κεφάλαιο της ελληνικής κληρονομιάς που θα αντέχει στους αιώνες όπως και ο μύθος του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Έτσι, πλην Λακεδαιμονίων στον Γρανικό ·
και στην Ισσό μετά · και στην τελειωτική
την μάχη, όπου εσαρώθη ο φοβερός στρατός
που στ’ Άρβηλα συγκέντρωσαν οι Πέρσαι:
που απ’ τ’ Άρβηλα ξεκίνησε για νίκην, κ’ εσαρώθη
Απόσπασμα από το ποίημα Στα 200 π.Χ.
