Πολιτική λογοτεχνία ή λογοτεχνική πολιτική; 19ος αιώνας

Οι ιδέες του Διαφωτισμού έδωσαν τη θέση τους στην αυτοκρατορία του Ναπολέοντα, στη μετέπειτα πτώση της και στη Βιομηχανική Επανάσταση. Όλες αυτές οι ραγδαίες πολιτικές αλλαγές επηρέασαν τη δομή και τις συνήθειες της κοινωνίας και αναμφίβολα άφησαν το στίγμα τους στη λογοτεχνία της εποχής. Ωστόσο, η δύναμη της λογοτεχνίας δεν αμφισβητήθηκε ποτέ και έτσι οδηγούμαστε στο ερώτημα αν οι εξελίξεις επηρεάζουν τους συγγραφείς ή αν τα βιβλία τους παίζουν ρόλο στη διαμόρφωση των εκάστοτε συνθηκών. Αυτή, βέβαια είναι μια ερώτηση που δεν θα βρει ποτέ απάντηση, αλλά δεν παύει να αποτελεί ενδιαφέρουσα ενασχόληση η μελέτη της σχέσης αυτής.

Αγγλία

Τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα της Βικτωριανής Εποχής στην Αγγλία σχολιάστηκαν έντονα στα έργα του Κάρολου Ντίκενς. Στον «Όλιβερ Τουίστ» στηλιτεύει τα φαινόμενα της παιδικής εργασίας και κακοποίησης και της αναγκαστικής πορνείας για λόγους επιβίωσης. Στα «Δύσκολα χρόνια», το πιο πολιτικό έργο του, μιλάει για τη ζωή των εργατών στον καιρό της εκβιομηχάνισης, ενώ παρουσιάζει εργατικά σωματεία και δημιουργεί αντίθεση μεταξύ επαναστατών και κεφαλαιοκρατών. Έτσι έγινε καταφανής ο ριζοσπαστικός προβληματισμός του Ντίκενς. Παράλληλα, στο «Ζοφερό οίκο», που θεωρείται ένα από τα πιο ολοκληρωμένα μυθιστορήματα του, σατιρίζει το δικαστικό σύστημα και την αριστοκρατική τάξη, ενώ σχολιάζει την άνοδο της μεσαίας τάξης και τις αλλαγές στη δομή της κοινωνίας.

Ρωσία

Στην άλλη μεριά της Ευρώπης ο Ρώσσος λογοτέχνης Πούσκιν δημιούργησε τη σύγχρονη ρωσική γλώσσα. Θεωρείται ο πατέρας της νεότερης ρωσικής λογοτεχνίας και ήταν γνωστός φιλέλληνας. Αξίζει να αναφερθεί ο Γκόγκολ, ο οποίος ντύνοντας τον κοινωνικό και πολιτικό προβληματισμό του με το εύθυμο ένδυμα της κωμωδίας, σατίρισε τη γραφειοκρατία της αυτοκρατορίας. Δεν θα μπορούσε να παραλειφθεί ο ογκόλιθος της λογοτεχνίας που ονομάζεται Λέων Τολστόι και σκιαγράφησε με μοναδικό βάθος και ακρίβεια τις δυσκολίες της ζωής των μουζίκων. Χαρακτηρίστηκε από πολλούς ως «αναρχικός χριστιανός», καθώς υποστήριζε τους αναρχικούς, αρνούνταν την κυριαρχία του κράτους, ενώ ταυτόχρονα προσπαθούσε να διαδώσει αντιπολεμικά μηνύματα και ερχόταν σε αντίθεση με την ιδέα μιας ένοπλης επανάστασης. Οι ιδέες του αυτές γίνονται καταφανείς μέσα από έργα του όπως το εμβληματικό «Πόλεμος και ειρήνη» και «Τα διηγήματα της Σεβαστούπολης». Παράλληλα, η εμβληματική φιγούρα του Ντοστογιέφσκι τοποθετεί τα κοινωνικοπολιτικά προβλήματα στο επίκεντρο και μέσα από έργα του όπως «Οι αδελφοί Καραμαζώφ» και το «Έγκλημα και τιμωρία» καθιερώθηκε ως ο σπουδαιότερος ίσως ψυχογράφος όλων των εποχών.

Ελλάδα

Όσον αφορά την Ελλάδα, ο 19ος αιώνας σημαδεύτηκε από τον ένοπλο αγώνα για την αποτίναξη του ζυγού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Φυσικά, οι ραγδαίες εξελίξεις άφησαν το στίγμα τους και στη λογοτεχνία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Στο πρώτο μισό του αιώνα γράφτηκαν ποιήματα με θέμα την επανάσταση και ξεχώρισαν οι μορφές του Σολωμού, που έγραψε τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν» και του Κάλβου. Η πεζογραφία της εποχής θεωρείται υποδεέστερη της ποίησης, αν και ξεχωρίζει «Ο Λούκης Λάρας» του Βικέλα, το οποίο διαφέρει από τα υπόλοιπα ιστορικά μυθιστορήματα της εποχής λόγω της αντιπολεμικής σκοπιάς του.

Αμερική

Η Αμερική την περίοδο αυτή διχάστηκε από τον εμφύλιο, ενώ ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα του αιώνα αποτέλεσε η δουλεία των αφροαμερικανών. Ένα από τα σημαντικότερα βιβλία της εποχής είναι «Η καλύβα του Μπαρμπά- Θωμά» της Χάριετ Μπίτσερ Στόου. Το βιβλίο αυτό με το έντονο αντιρατσιστικό του μήνυμα δίχασε την Αμερική, ενέτεινε τη διαμάχη μεταξύ Αμερικανικού Βορρά και Νότου και θεωρείται πως συνέβαλλε στο ξέσπασμα του εμφυλίου. Εκείνη την περίοδο δημοσιεύονται τα έργα «Τομ Σόγερ» και «Οι περιπέτειες του Χακλμπέρι Φιν» που καθιέρωσαν το συγγραφέα τους, Μαρκ Τουέιν, ως έναν από τους σπουδαιότερους λογοτέχνες όλων των εποχών. Τα βιβλία αυτά απευθύνονται σε άτομα όλων των ηλικιών και περνούν μέσα από τις σκανταλιές του Τομ Σόγερ και τη φυγή του Χοκ Φιν μαζί με έναν νέγρο σκλάβο, αντιρατσιστικά και αντιεξουσιαστικά μηνύματα.