Στο μικρό αλλά θαυματουργό βιβλίο της σειράς Μικρομέγκα των εκδόσεων Ροές, ο αναγνώστης θα λάβει ένα άρωμα και μια γεύση από τις επιστολές του Αιμίλιου στη Σοφία, την αγαπημένη του. Προφανώς, αυτό το μικρό εγχειρίδιο δεν είναι παρά μια μύηση στη γραφή και την σκέψη του διαφωτιστή Ρουσσώ. Σε αυτές τις σελίδες θα νιώσουμε τον παλμό της εποχής, της ερωτικής έλξης, του ενθουσιασμού και συνάμα της απογοήτευσης. Αποτελούν οι ερωτικές επιστολές μια επιλογή από το σύνολο του έργου του, το οποίο να σημειώσουμε πως παρέμεινε ημιτελές. Τα δύο εμβληματικά έργα Αιμίλιος και το κοινωνικό συμβόλαιο προκάλεσαν με το περιεχόμενό τους την αυτοεξορία του συγγραφέα, όχι δίχως κόστος βέβαια προσωπικό και συναισθηματικό. Ο Ζαν Ζακ Ρουσώ είναι εμβληματική φυσιογνωμία, ένας εκσυγχρονιστής της σκέψης, ο οποίος λοιδορήθηκε για τις ιδέες του, τις προχωρημένες ιδέες του στη Γαλλία του 18ου αιώνα.
Ένα κείμενο με πολλαπλές διαστάσεις, ένα κείμενο ζωντανό που δεν σταματά να εκπέμπει μηνύματα
Το έργο του αυτό δεν είναι μόνο τα ερωτικά σκιρτήματα και οι ερωτικές εξάρσεις ενός ερωτευμένου – αυτά είναι οι γιορτινοί στολισμοί – είναι βασικά μια ολόκληρη κοσμοθεωρία που κρύβεται από πίσω, εδώ εδράζονται η ελευθερία και η αντισυμβατικότητα στον έρωτα, η ελευθερία ως έννοια δεν ήταν τυχαία καθώς αυτή οδήγησε τον λαό στην Επανάσταση. Μην λησμονούμε πως είναι η εποχή των έντονων ανακατατάξεων κατά την οποία διαμορφώνεται και τελειοποιείται ο τύπος του λιμπερτίνου ήρωα, ο οποίος τροφοδοτεί και τροφοδοτείται από την ιστορική και κοινωνικοπολιτική συγκυρία. Είναι ένας ήρωας επιρρεπής σε απολαύσεις και καθορίζει βέβαια κάθε κίνησή του από το κίνημα της ελευθεροφροσύνης ενώ την ηθική κατεύθυνση της συμπεριφοράς του την ορίζουν οι σύγχρονες τάσεις στη φιλοσοφία και την επιστήμη κυρίως από την Εγκυκλοπαίδεια των Ντιντερό και ντ’ Αλαμπέρ αλλά και μυθιστορήματα αγγλικά που διαβάζονται σε μετάφραση.
Αυτό που ουσιαστικά παρακινεί τον λιμπερτίνο ήρωα, όπως ο Αιμίλιος, είναι η απόλαυση να έχει τον έλεγχο του θύματός του τόσο πνευματικά όσο και σωματικά με την έντονη επιθυμία που τον διακατέχει να είναι η απόλυτη και μεθοδική υπονόμευση του χαρακτήρα του δια μέσου της διαφθοράς του ηθικού του συστήματος. Εκτός των άλλων, στις αρχές του 18ου αιώνα, το κίνημα της ελευθεροφροσύνης εξελίσσεται πολύ δυναμικά στη Γαλλία και η γαλλική γλώσσα εξαργυρώνει το πλούσιο λεξιλόγιό της και το γεγονός πως ομιλείται πλέον σε πολύ υψηλό επίπεδο από ολόκληρο σχεδόν τον μορφωμένο κόσμο της Δύσης. “Ουσιαστικά, το ρεύμα αυτό που σκανδάλισε τον λογοτεχνικό 18ο αιώνα αντλεί από τις ιδέες του Διαφωτισμού και τη ραγδαία πρόοδο των θετικών επιστημών, από την ηθική έκπτωση της αριστοκρατίας και την ταξική δυσφορία των κατώτερων στρωμάτων, με δύο λόγια: από την ίδια δεξαμενή κοινωνικών και οικονομικών δεδομένων, επιστημονικών επιτευγμάτων και φιλοσοφικών θεωριών που τροφοδότησαν τη Γαλλική Επανάσταση” θα γράψει ο Ζαν Ζακ Ποβέρ στο βιβλίο του Η ερωτική λογοτεχνία.
Η Ερωτική λογοτεχνία ως είδος εκείνη την εποχή είναι εδραιωμένη και κυρίαρχη γιατί είναι η απάντηση στους περιορισμούς και τους φραγμούς που είχε επιβάλλει το καθεστώς στον απλό κόσμο ενώ εκείνο απολάμβανε ελεύθερα και μάλιστα με υπερβολή που αποκαλύφθηκε κατόπιν εορτής μετά την πτώση του με την έλευση της επανάστασης. Περιγράφει η ερωτική λογοτεχνία τις ηθικές και ανήθικες συμπεριφορές των προσώπων, τους εγωισμούς τους, τους ανεκπλήρωτους έρωτες, τους αποτυχημένους έρωτες και τις συνέπειές αυτών. Η ερωτική λογοτεχνία είναι όμως αυτή που μας μιλάει ανοιχτά για τα κοινωνικά ήθη και τις παλινωδίες που ταράζουν την κοινωνία. Τα κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα, οι ιστορικές ανατροπές και οι εξελίξεις, οι πολλές φορές απρόβλεπτες, οδηγούν την κοινωνία, τους ανθρώπους της δηλαδή, να νιώσουν την ελευθερία της ερωτικής περιπέτειας και να εκτονωθούν μέσω ενός φτερωτού Θεού που ποτέ δεν παύει να χειραγωγεί τους ανθρώπους και να εξαπολύει τα βέλη του.
Ο Γαλλικός διαφωτισμός πάντως είχε αναμφίβολα καταφέρει να προκαλέσει ρήγματα στη γαλλική κοινωνία και να καταστεί ένας από τους βασικούς άξονες της εκδήλωσης της περίφημης Γαλλικής Επανάστασης. Ο Ζαν Ζακ Ρουσώ, είναι ένας από τους κύριους πρωταγωνιστές αυτού του μηχανισμού διανόησης και στοχασμού, με βιβλία όπως αυτό προετοίμασε το έδαφος για την πνευματική επανάσταση επηρεάζοντας συνειδήσεις και ορθώνοντας αρχές και αξίες που είχαν μείνει για χρόνια σιωπηλές και ανενεργές. Πολεμήθηκε σφόδρα από τους σύγχρονούς του για τις ρηξικέλευθες απόψεις του αλλά πολέμησε και ο ίδιος παρών μέσα στο πνεύμα του Διαφωτισμού που εκείνη την εποχή επικρατούσε. Δούλεψε με τη σκέψη του για να θεμελιωθεί μια άλλη μέθοδος παιδαγωγικής, μία μέθοδος που ακόμα επηρεάζει γενιές όχι μόνο διδασκάλων και φιλοσόφων αλλά και απλών σκεπτόμενων ανθρώπων. Ο Αιμίλιος βασίζεται και στους αρχαίους διαλόγους των έργων των φιλοσόφων αφού υπάρχει ένας εσωτερικός διάλογος, κάτι που δείχνει πως ο Ρουσσώ παίρνει την σκυτάλη από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Ο Αιμίλιος όμως είναι και μία καταδίκη της σεμνότυφης Εκκλησίας που αδυνατεί να εξελιχθεί και μένει σε στερεότυπα “σκοτώνοντας” έτσι την ελεύθερη ανθρώπινη φύση.
Ας ανατρέξουμε όμως συνοπτικά στην έννοια Διαφωτισμός για μεγαλύτερη κατανόηση και του ίδιου του κειμένου του Ρουσσώ. Πρόκειται λοιπόν για ένα κίνημα φιλοσοφίας, στοχασμού και κοινωνικής επαγρύπνησης που άλλαξε τον ρου της ιστορίας μέσα από την δράση προσωπικοτήτων που άφησαν το στίγμα τους με την μόνη περιουσία τους, δηλαδή τον λόγο τους και την σκέψη τους. Ο Διαφωτισμός υπήρξε ο προάγγελος των όσων συνέβησαν αργότερα και που τελικά οδήγησαν στην περίφημη Γαλλική Επανάσταση. Ξεκίνησε στις αρχές του 18ου αιώνα, γύρω στο 1715 από την Αγγλία και έθεσε τα θεμέλια για την αλλαγή στον τρόπο προσέγγισης των κοινωνικών ηθών. Ένας νέος χρυσός αιώνας, όχι από τον Περικλή αυτήν την φορά αλλά βασισμένος σε πολλές αρχές και ιδανικά που άφησε πίσω της η Κλασική Ελλάδα, παίρνει σάρκα και οστά στα χέρια προσωπικοτήτων όπως ο Ρουσσώ, ο Καντ, ο Σίλερ, ο Ντιντερό, ο Ντ’ Αλαμπέρ και τόσοι άλλοι. Φυσιογνωμίες που έβαλαν τις δικές τους βάσεις και αγωνίστηκαν απέναντι σε θεσμούς, στην Εκκλησία και σε σκοτεινές δυνάμεις που ήθελαν τον κόσμο και τους ανθρώπους έρμαια και δουλικά ενός νέου Μεσαίωνα.
Η Μαρία Σωτηράκου στον διαφωτιστικό πρόλογο του βιβλίου, που μετέφρασε άρτια η Δέσποινα Σαραφίδου, θα αναφέρει πολύ εύστοχα πως το έργο του Αιμίλιος και Σοφία ή Οι μοναχικοί έμεινε ημιτελές ͘ αν και γράφτηκε το 1780, νομίζει κανείς ότι γράφτηκε σήμερα. Η γραμμή που κυριαρχεί σε αυτό είναι η ίδια με εκείνη σε όλα τα υπόλοιπα έργα του φιλοσόφου. Είναι η αντίθεση μεταξύ του “φυσικού” ανθρώπου και του “τεχνητού” ανθρώπου που κατασκευάζει η κοινωνία”. Ο Ρουσσώ διείδε λοιπόν ως άλλου είδους προφήτης τα όσα συμβαίνουν σήμερα μέσα από το δικό του πρίσμα και εμείς οι άνθρωποι του σήμερα βρίσκουμε τόσες ομοιότητες, τόσα μηνύματα ανοικτά μα και τόσες αλήθειες διαβάζοντας αυτό το κείμενο σχεδόν τρεις αιώνες μετά γιατί οι εποχές μπορεί να αλλάζουν, οι άνθρωποι όμως όχι.
“Μ’ έπιανε ρίγος κοιτάζοντας τη θλιμμένη Σοφία, γιατί σκεφτόμουν πως οδηγούσα ο ίδιος τόση αρετή και τόση γοητεία σ’ αυτή την άβυσσο προκαταλήψεων και διαστροφών όπου θα εξανεμίζονταν η αθωότητα και η ευτυχία”
“Α, δυστυχισμένε! Για ποιο πράγμα ζητάς εκδίκηση; Από κείνην που η μεγαλύτερη απελπισία σου είναι πως δεν μπορείς πια να την κάνεις ευτυχισμένη.”
